De term paranoia komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘naast het verstand’.
Wij gebruiken de term vaker voor mensen die alles wantrouwen.
Maar paranoia in de enge betekenis van de zin is een paranoïde psychose, een heel zware en moeilijk te behandelen geestesziekte.
Wat is paranoia precies?
Een paranoïde persoonlijkheid kan zich in de kindertijd of de puberteit beginnen te manifesteren door een soort terugplooien op zichzelf en moeilijke relaties met andere mensen, door angstgevoelens in groep en overgevoeligheid. De ziekte wordt gekenmerkt door zelfoverschatting, buitensporige hoogmoed, het niet in vraag stellen van de eigen persoon en de eigen opvatting.
Mensen met een paranoïde persoonlijkheid zijn autoritair, lichtgeraakt, achterdochtig en soms ook agressief. Het zijn vaker mannen dan vrouwen en de typische karaktertrekken kunnen met de jaren verergeren. Maar in sommige gevallen ontwikkelt er zich op volwassen leeftijd een echte paranoïde waan en ontstaat er dan een chronische psychose. Dan spreken we over paranoia.
Paranoïde wanen
Klinisch gesproken kan paranoia inhoudelijk verschillende vormen van waan voortbrengen. Ze hebben allemaal een gemeenschappelijk punt: een waarneming of een feit wordt verkeerd geïnterpreteerd. Op die foutieve basis wordt dan een logische constructie ontwikkeld. Bij jaloersheidswaan voelt de zieke bijvoorbeeld pathologische jaloezie bij het gedrag van zijn partner. Alles wat hij/zij doet, beschouwt de zieke als een bewijs van ontrouw. Bij achtervolgingswaan ziet de paranoïde patiënt zichzelf als het doelwit van een complot. Hij denkt dat hij wordt afgeluisterd en achtervolgd.
Paranoïde mensen met zogenaamde querulantenwaan spannen voor pietluttigheden rechtszaken aan tegen hun buren, dokters, werkgever, de overheid en putten er zich in uit. Erotomanenwaan komt meer voor bij vrouwen. Ze denken dat ze de geliefde zijn van iemand uit een hoger sociale rang, zoals een acteur, een politicus enz.
De ontwikkeling van een waan doorloopt verschillende fasen en kan eindigen met geweld van de kant van de paranoïde patiënt. Sommigen ontwikkelen wanen rond een politiek systeem (bepaalde militaire bevelhebbers) of een religieus systeem (sekteleiders). De waanlijdende heeft op het moment dat hij waanvoorstellingen heeft alle trekken van de paranoïde persoonlijkheid en is bovendien chicaneus, eigenwijs, vaak ook minachtend en gevaarlijk in betrekking tot het onderwerp van zijn waan.